Przełajka

---

Nazwa

Historia nazwy miejscowości jest bardzo interesująca, sięgająca końca X wieku aż do XIII wieku, kiedy to formowały się różne nazwy służebne. W tych pierwszych zapiskach można zauważyć, że wieś była znana jako „Przelaja” w 1313 roku, a następnie doczekała się różnych wersji, takich jak „Przeleyka” w 1532 roku oraz „Przelaika” w 1619 roku, aż w końcu przyjęła obecną formę „Przełajka”.

W dawnych dokumentach polskiego piśmiennictwa termin „prelaja” odnosił się do obowiązku poddanych w uczestniczeniu w organizowanych przez książąt polowaniach na jelenie. Powinność ta była w dokumentach łacińskich określana jako custodia cervorum, co dosłownie oznacza „straż jelenia”. Generalnie można powiedzieć, że termin „przełaja” oznacza „bok” lub „ubocze”, co w kontekście tej nazwy odnosi się do osiedla znajdującego się na obrzeżach.

W zbiorach miejscowości Śląska, opublikowanych w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie, osada ta występuje pod znaną dzisiaj nazwą Przełaika. Z kolei niemiecki nauczyciel Heinrich Adamy w swoim dziele dotyczącym nazw miejscowych na Śląsku, wydanym w 1888 roku, wymienia nazwę „Przelaika”, dodając, że jej znaczenie to „An der Lake (am Teiche)”, co odnosi się do lokalizacji w pobliżu zbiornika wodnego.

Historia

Historia Przełajki sięga XIII wieku, kiedy to była osadą książęcą. Funkcjonowała w jednakowej formie przez następne stulecia na podstawie prawa polskiego, w przeciwieństwie do pobliskich miejscowości, które w tym samym okresie przekształcono na prawo magdeburskie. Wówczas rolnictwo i plony nie stanowiły dominujących elementów gospodarki w Przełajce. Ważnym wydarzeniem miało miejsce 25 maja 1313 roku, kiedy to książę bytomsko-kozielski Ziemowit, syn Kazimierza II, przekazał Przełajkę swojemu rycerzowi Przecławowi Dudkowi, uznając jego „wielkie czyny”. Potwierdzenie tego wydarzenia złożyli również Andrzej ze Świętochłowic oraz Piotr z Paniów.

Po tym wydarzeniu, Przełajka zaczęła zmieniać właścicieli znacznie częściej jako dobra rycerskie. Już niedługo potem, nowym dziedzicem został Niklas z Przełaju, którego spadkobiercy uzyskali zgodę księcia Bolka na podniesienie wody w stawie na pograniczu Dąbrówki. Ważne uregulowania miały miejsce 6 grudnia 1420 roku, kiedy to książę wydał dokument w tej sprawie. Kiedy w 1456 roku dziedzicem wsi był Mikołaj Przeleyski, a w 1532 roku Jan Twardawski zarządzał opuszczonymi dobrami, wartość osady szacowano na 100 złotych reńskich. W tym okresie w Siemianowicach oraz okolicznych miejscowościach takich jak Bańgowie i Michałkowicach znaczącą pozycję majątkową zdobyły rodziny Starzyńskich, Borkowskich, Krecików oraz Miroszeskich, co wpłynęło na stabilizację gospodarczą regionu.

Pod rządami Starzyńskich, Przełajka odzyskała utraconą świetność. W 1625 roku Adam Starzyński przekazał majątek Andrzejowi z Borku Borkowskiemu, a w 1631 roku dobra należały już do jego syna, Jana Borkowskiego. W trudnych czasach „potopu”, około 1656 roku, majątek został zniszczony przez pożar wywołany przez szwedzkie wojska. Po tych zniszczeniach Andrzej Krecik podjął nieudane próby odbudowy osady oraz zasiedlenia chłopów.

Andrzej Krecik stał się znany jako fundator kaplicy pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny zlokalizowanej przy kościele w Czeladzi. Była to forma ekspiacji za grzechy, gdyż wierzono, że wszelkie zło wynika z niedostatecznej religijności. Przełajka była obciążona klątwą, a rodzina Krecików zmagała się z wieloma problemami. Prawdopodobnie po śmierci Andrzeja Krecika w 1694 roku, Przełajkę wydzierżawił Jan Kamiński na trzy lata.

Potem majątek odziedziczył najstarszy syn Andrzeja, Józef Konstanty Krecik, który w 1700 roku zgodził się na przekazanie dziesięciny na rzecz czeladzkiego proboszcza, aby znieść nałożoną ekskomunikę. Od 1694 roku mieszkańcy Przełajki byli wyłączeni z wspólnoty wiernych, a sytuacja nie uległa pełnemu rozwiązaniu, gdyż w 1774 roku Józef Konstanty znieważył księdza w kościele. Po jego śmierci, dziedzictwo przeszło na jego brata Jana Jerzego Krecika, a później na wdowę po nim, Ewę Krecikową.

To z jej rąk dobra Przełajki trafiły w posiadanie hr. Hugona I Henckla von Donnersmarcka, gdzie połączono je z dobra siemianowickimi. W 1726 roku nowy właściciel zbudował nad stawem fryszerkę. Odtąd Przełajka stała się częścią siemianowickich dóbr aż do 1 lipca 1871 roku, kiedy to wszystkie majątki siemianowickie, razem z przemysłowymi oraz górniczymi obiektami, zostały nabyte przez Spółkę Akcyjną „Zjednoczone Huty Królewska i Laura” z Berlina. Cały teren pozostał w ich rękach aż do ostatniej wojny.

Do 1951 roku miejscowość funkcjonowała jako siedziba gminy Przełajka. W Piekarach Śląskich i okolicach, szczególnie w Kamieniu, popularne jest powiedzenie „Przez Przełajka do Piekor”, oznaczające długą, okrężną drogę, ale zawsze prowadzącą do celu. Głównym szlakiem komunikacyjnym była ulica Wiejska.

Architektura

Na terenie Przełajki znajdują się liczne zabytki oraz obiekty krajoznawcze, które przyciągają uwagę turystów i miłośników historii. Oto niektóre z nich:

• kapliczka bł. Jana Sarkandra,
• kapliczka św. Izydora – znajdująca się przy ul. Wiejskiej i Żniwnej,
• kapliczka na Sośniej Górze,
• kościół pw. Wniebowzięcia NMP, wybudowany w 1951 roku.

Komunikacja

Na terenie Przełajki funkcjonuje cztery regularne linie autobusowe: 96, 196, 664 oraz 665. Dodatkowo, dostępny jest też jeden autobus nocny, który kursuje pod numerem 30N.

Te połączenia komunikacyjne zapewniają wygodny dostęp do innych dzielnic Siemianowic oraz Chorzowa, a w nocy umożliwiają również dotarcie do Katowic.

Literatura

Na temat miejscowości Przełajka istnieje wiele cennych publikacji, które dokumentują jej historię oraz wydarzenia. Warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych pozycji.

• Zdzisław Janeczek, „Od Sancovic do Siemianowic”, Katowice 1993 r.,
• Białas Jacek, Marcin, Andrzej, „Przełajka Kronika Parafialna”, Przełajka 1999 r.

---

Oceń: Przełajka

---